Мастацкая сатыра ў творчасці К. Чорнага перыяду Айчыннай вайны не вычэрпваецца фельетонамі і памфлетамі. Яго пяру належаць цікавыя саты-рычныя апавяданні. У большасці гэта невялікія творы з вострым сюжэтам. Частка іх друкавалася з падзагалоўкам «З апавяданняў Ігната Булавы з-пад Турава». Напісаныя ў той жа рэалістычнай манеры, як і раннія гумарыстычныя апавяданні пісьменніка, яны адрозніваюцца ад іх толькі тым, што маюць больш выразную сатырычную моўную характарыстыку персанажаў, вызначаюцца большай вастрынёй і сілай сатырычнага выкрывання.

Выступаючы па гарачых слядах падзей з баявым словам публіцыста, К. Чорны жыў шырокімі творчымі планамі. Ен выношвау задумы новых і новых мастацкіх твораў — і буйных і малых.

За гады Вялікаіі Айчыниай вайны К Чорны напісаў значную колькасць апавяданняў. Большасць іх сабрана ў зборніку «Вялікае сэрца», выпушчаным Дзяржаўным выдавецгвам БССР у 1945 годзе.

Героямі сваіх апавяданняу К Чорны робіць не надзвычайных людзей. Ен піша пра звычайнага, радавога чалавека. Як паводзіць сябе чалавек у ліхую гадзіну ваины, у сутычках з ворагамі, якія духоўныя якасці выяўляюцца ў яго—гэта перш за ўсё займае творчую ўвагу мастака.

Часам пісьменнік не называе нават імя і прозвішча свайго героя, у яго творы дзейнічае проста наш чалавек. І дзейнічае ен так, як дзейнічаў бы на яго месцы кожны чалавек.

Такога чалавека малюе К. Чорны у адным з самых першых сваіх апавяданняў часоў Айчыннай вайны — «Расплата»(1941 г.)

    Яму Сямену з вескі Максімаўка, давялося перажыць страшнае гора. Гітлераўская салдатня зняславіла і застрэліла яго адзіную дачку, семнаццацігадовую Насцю — яго радасць і ўцеху. Яны нахабна ўварваліся ў дом і пачалі там гаспадарыць. Сямёна выгналі з уласнаи хаты. У садзе, ля старой яблыні, ён убачыў сваю мілую Насцю. Яна ляжала, прастрэленая у грудзі, з пасінелым тварам. Усё перавярнулася ў душы гэтага ціхага чала-века. Сэрцу стала цесна у грудзях. Нянавісць не змяшчалася ў ім і патрабавала выйсця.

Чалавек выбег за веску. Ен стаяў на паплавах і глядзеў на вуліцу, на якой тоўпіліся фашысцкія салдаты. Раптам нейкая думка авалодала ім, і ён з вялікай асцярогай, прыціскаючыся да зямлі, папоўз. «… Ен бярог сваё жыцце для вялікай мэты. Жыць! Жыць, бо жыве неспараунаная ні з чым нянавісць, народжаная з вялікай, як свет, любві да няшчаснай пакутніцы Насці».

Праз мінут дзесяць чалавек убачыў мёртвага чырвонаармейца-кулямётчыка, забітага ў баі за вёску. Побач з ім стаяў гатовы да стральбы кулямёт. Чалавек перакаціў яго ў адпаведнае месца. Ен быў калісьці салдатам і ведаў, што і як рабіць. Сеючы паніку і смерць, запрацаваў кулямёт. Адзін чалавек вёў бой са скопішчам ворага! Калі куля чужынца сапсавала кулямёт, ён адпоўз па аднаму яму вядомых сцежках і схаваўся ў глінішчах. Потым падаўся ў лес, да партызан.

3 гэтага невялікага па памерах апавядання выразна выступае характар героя, яго самаахвярны подзвіг.

Гэткім жа звычайным, ціхім, непрыкметным быў да вайны і Пархвен Катдубовіч з апавядання «Вялікае сэрца».

Толькі і славуты быў Пархвен тым, што неяк раз пабіўся з пеўнем. Пра гэта ішла погаласка ў наваколлі, гэтым выславілася вёска Галаскі, дзе жыў Катлубовіч.

Ен быў працавіты, маўклівы і спакойны. Роўна ішло яго жыццё. Пархвен цешыўся са сваёй дачкі Марылі, гадаваў яе і быў шчаслівы. Так, думалася, і дажыве чалавек веку, і не застанецца аб ім ніякай памяці, акра-мя погаласкі пра недарэчнае здарэнне з пеўнем.

Але прыйшла вайна і ўсё перайначыла. У свой крывавы вір яна ўцягнула Пархвенаву Марылю. Фашысты арыштавалі Марылю і разам з трохгадовым хлопчыкам прыгналі ў каменданцкую ўправу. «Тры дні там яе дапытвалі, дзе яе муж. Ужо ёй выкруцілі палец на левай руцэ, ужо ўвесь твар быў у крывавых сіняках, і апроч таго, што каваль у арміі, яна нічога не магла сказаць. Уначы на чацвёрты дзень камендант прыклаў рулю да хлопчыкавага вуха і ціха сабе, быццам гэта ён адрэзваў прыгожымі нажнічкамі кончык цыгары, стрэліў. Марыля спачатку закрычала, пасля анямела. Так яе вьіпхнулі надвор і,б'ючы рамянямі, пра-гналі далёка ад каменданцкага дома, і яна ўжо не бачыла, як салдат выкінуў яе нежывое дзіця праз акно на дарогу паміж травяністым капяжом і плотам».

У Галасках з'явіўся памешчык Пфайфель і стаў наводзіць свае парадкі. Толькі нядоўгім было панаванне гэтага прыгонніка: аднойчы, у час працы на агародзе, Марыля выбрала зручны момант і рыдлёўкай раскроіла чэрап фашысту. Ёй давялося сысці з хаты. Сышоў з хаты і Пархвен. Калі праз пэўны час ён тайком з'явіўся ў Галасках, яго спаткала пустая вёска. Ён заходзіў у хаты,— адтуль тхнула цвіллю і вільгаццю. Пацукі сядзелі на сталах, звесіўшы доўгія нерухомыя хвасты, здзічэлыя каты кідаліся пад ногі... Акупанты задушылі жыццё вёскі. Той, хто застаўся жывы, вымушаны быў пакінуць родны кут і ратавацца, ідучы нямаведама куды.

І Пархвен Катлубовіч, як толькі сцямнела, узяў лом і падаўся на чыгунку. Нарэшце адвернута рэйка і спушчана з насыпу ў балотную прорву. Вялікім шчасцем, цудоўнай музыкай здаліся чалавеку трэск, грукат і гром, якія неўзабаве даляцелі з месца крушэння варожага цягніка. Хацелася, каб такая музыка грымела кожную ноч!

Так Пархвен Катлубовіч пачаў барацьбу з акупантамі.

Калі гітлераўцы сагналі жыхароў мястэчка на плошчу і сталі пад пагрозай смерці дапытвацца, хто забіў памешчыка Пфайфеля, Пархвен, які быў у натоўпе, адчуў вялікае замілаванне да гэтых няшчасных людзей. Праз колькі часу ўсе яны могуць быць мёртвьія... Пагрозы бандытаў не пустыя. Ужо зваліўся нежывым Марцін Лагута. «— Апошні раз заяўляю! — зноў крычыць гітлеравец. Божа! Літасцівы! Яны ўсіх зараз заб'юць. 1 Рамана, і Кастэцкага, і Костусь ляжа, і ўсе яны — мілыя, любыя сябры, браты, таварышы. Як жа ратаваць іх? Вось дзе пакута!

— І калі не скажаце, хто забіў...— ірве вушы нямецкі голас... хвіліна маўчання і...

— Гэта я забіў! — пачуўся раптам Пархвенаў голас..»  

Ен ішоў на смерць, каб жылі другія, каб жыла Радзіма.

Пархвен мужна зносіў нечалавечыя катаванні і гэтак жа мужна памёр бы, не сказаўшы ворагам ні слова, але народныя мсціўцы вырвалі яго з рук катаў і прынялі ў свае баявыя рады.

Непераможнасць і неўміручасць нашага народа К. Чорны ў апавяданні «Вялікае сэрца» ўдала падкрэслівае праз цікавую мастацкую дэталь.

У апавяданні «Вялікае сэрца» дужасць і неўміручасць савецкага народа, нашай бацькаўшчыны сімвалізуе магутны дуб.

Стаяў гэты цар-дуб з развесістай кронай, высокі да хмар, і палохаў нямецкага каланіста Пфайфеля. Здавалася яму, што, прыкрываючыся гэтым дрэвам, як заслонай, у вёску ўварвуцца партызаны і знішчаць яго. І ён вырашыў—лепш знішчыць дуб! Але не было пілы, якая магла б захапіць ствол дрэва. Паспрабавалі яго паліць агнём. Цэлы абоз з дрывамі пацягнуўся да дуба, расклалі велізарньі касцёр. І ўсё—дарэмна. Абсмалены былі грудзі асілка, абгарэла голле, а ён усё стаяў, страшны для ворага. Прайшоў час, абпаленыя галіны пусцілі зялёныя парасткі. Яшчэ пройдзе час—і зноў зашуміць магутнаю кронай прыгожае велічнае дрэва.

Любоў да бацькаўшчыны, лютая нянавісць да чу-жынцаў, нястрымная прага помсты за кроў і слёзы людзей, што пралівалі гітлераўцы на нашай зямлі, зрабілі, як і Пархвена Катлубовіча, барацьбітамі з акупантамі і Банадыся Татарынчыка з апавядання «Прасторны дом», і героя апавядання «Папялішча», і безымянных герояў апавядання «Аксеніны сляды», і Мацея з апавядання «Паганыя косці», і жанчыну з апавядання «Агонь», і інш. 3 надзеяй і верай у перамогу ваюе з фашыстамі ўся сям'я з апавядання «Восень».

У радзе сваіх апавяданняў К. Чорны малюе карціны жахлівых зверстваў і разбою, як.ія чынілі ворагі над нашымі людзьмі, імкнучыся запалохаць іх, зрабіць паслухмянымі, адцягнуць ад партызанскай вайны. Пісьменнік паказвае, што на лютыя зверствы патрыёты адказвалі лютай барацьбой.

Гітлераўцы арыштавалі жанчыну і дапытваюцца, дзе брат Юрась (апавяданне «Бацька», 1942 г.). Прыгразілі застрэліць дачку Настачку, калі адмовіцца выдаць брата. Вось яна стаіць, дарагая, родная Настачка, стаіць і чакае ад маці ратунку. А любы брат Юрась? Ей трэба выбіраць паміж гэтымі двума людзьмі... Яна маўчала. Грымнуў стрэл, і Настачка павалілася і заціхла.

«— Дзе твой брат? — гучала раз-пораз у яе вушах, і гэты боль ішоў з вушэй у душу і сэрца і рваў чалавека на часткі. І нейк адразу ўся ўспыхнула. У вялікім парыве яна стала ва ўвесь свой рост і перасіліла слабасць. Яна яе больш не адчувала. Згінуў і боль у галаве. Толькі адчувалася кроў. Яна цякла з вушэй і з рота. Як толькі магла, яна пачала лавіць ротам паветра і страшным позіркам глянула на рыжага гітлераўца. Яна сама не пазнала свайго голасу:

— Наш Юрась адпомсціць за Настачку. У яго руках зброя. І я вам не скажу, дзе ён. І мой муж у Чырвонай Арміі. І Чырвоная Армія адпомсціць. І не будзеце вы панаваць над намі. Ніколі вы не дазнаецеся ад мяне, дзе Юрась.

Фашыст выстраліў ёй у грудзі, і яна ўпала нежывая».

Жорсткай помстай адказалі Юрась і яго бацька за гэтыя дзве смерці. Гнеў і нянавісць да акупантаў — шырыліся і мацнелі.

Пісьменнік у сваіх апавяданнях малюе такіх не па гадах дарослых, дачасна пасталелых у дні вайны дзяцей, расказвае пра пакуты і гора, якія ім даводзілася зносіць, часам нараўні з дарослымі. I, як пра самае ве-лічнае, апавядае мастак пра дзяцей, якія ўзнімаліся да гераічных учынкаў. 3 вялікай цеплынёй падаў ён гісторыю трынаццацігадовага Максіма, у якога памірала маці, прастрэленая немцамі ў грудзі (апавяданне «Матчына благаславенне». 1942 г.). Максім адпомсціў ворагу за матчыну смерць; злаўчыўшыся, ён усадзіў у сытую шыю нямецкага афіцэра нож, так што той і з месца не ўстаў. Маці апошнім промнем сваіх вачэй падзякавала сыну і благаславіла яго.

Станоўчыя героі ваенных апавяданняў К. Чорнага — самаадданыя патрыёты сваёй Радзімы. Яны жылі ў шчасці да варожага нашэсця. І яны, натуральна, сталі абаронцамі свайго шчасця, калі гітлераўцы ўзнялі на яго сваю чорную руку. Баявымі подзвігамі паказваюць яны сваю любоў да Радзімы.

Як і ў творах даваеннага часу, у апавяданнях, створаных у гады Вялікай Айчыннай вайны, К. Чорны паказаў сябе глыбокім знаўцам душы чалавека, яго псіхалогіі.

Мастацкае ўяўленне літаратара настолькі багатае, што пра каго б ён ні пісаў — перад намі паўстаюць жывыя тыпы з жывымі характарамі. Пісьменнік нібы становіцца на месца свайго героя і глядзіць на свет яго вачыма, адчувае яго сэрцам,— і мы выразна бачым перад сабой і «маленькую жанчыну» з «сваімі» дзецьмі на пакутнай дарозе вайны, і Пархвена Катлубовіча ў натоўпе местачкоўцаў у хвіліны, калі ён думае, як выратаваць гэтых людзей, і Лізавету, якая ўцякла з лагера і пехатой прайшла больш за пяцьсот кіламетраў, дабіраючьіся дадому («Восень»), і бацьку, у якога акупанты забілі дачку і ўнучку («Бацька»), і іншых.

Надзвычай паказальным у гэтым сэнсе з'яўляецца апавяданне «Смерць».  Гэта—выдатнае сведчанне таго, як пісьменнік мог пранікнуць у псіхалогію сваіх герояў.

У творы вельмі мала дзеяння.

Пасля выгнання акупантаў салдат нямецкай арміі Клебер, які адбіўся ад свае часці і ратаваўся, спаткаўся са здраднікам-старастам Пацейчыкам, які таксама ратаваў сваю скуру. Некалькі дзён блукаюць яны, не ведаючы, куды падацца. Клебер не вытрымаў і здаўся ў палон; Пацейчыка знайшлі на полі апруцянелага.

Вось і ўвесь змест апавядання. Уся ўвага аўтара сканцэнтравана на раскрыцці думак і настрою герояў, іх адчуванняў. Пісьменнік зрабіў гэта бліскуча.

Перад намі два драпежнікі. Кожнаму здаецца, што другі яму дапаможа. Салдат Клебер узрадаваўся, убачыўшы Пацейчыка: ён памятаў гэтага старасту, які дапамагаў акупантам. Пацейчык — тутэйшы чалавек, яму знаёма гэтая мясцовасць, ён выведзе Клебера туды, дзе знаходзіцца яго армія. Узрадаваўся сустрэчы і Пацейчык: Клебер — усё-такі часцінка ваеннай сілы, ён — салдат і павінен ведаць, дзе войска і як туды трапіць.

Страх гняце іх абодвух. Усюды здавалася ім небяспека. Пагроза смерці была на кожным кроку.

Нібы абкружаныя паляўнічымі ваўкі, доўга блукалі яны. То траплялі ў лес, то выходзілі на поле. Чулі непадалёку страляніну, адзін раз — чалавечыя галасы. Жах гнаў іх з месца на месца. Яны пачалі не давяраць адзін аднаму, потым — ненавідзець. Пацейчык «ненавідзеў гэтага Клебера ўсімі сваімі помысламі і пачуццямі. Гэты Клебер сам шукае сабе ратунку, і ніякі ён не салдат, за якога можна трымацца. Ён толькі тады быў цвёрды і самаўпэўнены, калі ён, Пацейчык, паказваў яму ці каму-небудзь іншаму з іх, дзе чалавек закапаў хлеб. Цяпер гэтая гніда сама гатова ныць і енчыць аб ратунку».

У Клебера, у сваю чаргу, закіпала злосць на Падейчыка: «нікуды ён не варт—гэты тутэйшы мяшок. Дарог ён не ведае, смеласці не мае, і сам стараецца выратавацца за чужьімі плячыма».

Паступова, як бы «знутры», акрэслівае аўтар сутнасць сваіх герояў, раскрывае іх адчуванні. Ен амаль зусім не ўжывае дыялогу,— Клебер і Пацейчык не разумеюць адзін аднаго і «размаўляюць» толькі знакамі. Пісьменнік малюе знешнія дзеянні герояў, потым уяўляе сябе на месцы то аднаго, то другога і з дапамогай «унутранага» маналога перадае стан душы і настрой Клебера і Пацейчыка. І перад вачыма чытача жывымі праходзяць два агідныя тыпы ворагаў, якія з радасцю сустрэліся, а праз некалькі дзён гатовы былі адзін аднаму перагрызці горла.

Сатырычныя апавяданні і фельетоны К. Чорнага дзейсна служылі вялікай справе нашай перамогі. Пісьменнік шукаў новыя вобразныя сродкі для характарыстыкі аб'ектаў сатыры. Сама сатыра стала ў час вайны адным з найважнейшых напрамкаў яго творчасці.

Літаратура:

1.Бельскі А.І. Кароткі У.Г.  Беларуская літаратура XI – XX ст.ст.- Мінск, 1999.

2. Казека Я. КузьмаЧорны. – Мінск, “Мастацкая літаратура”, 1980.

3. Кудраўцоў І. Кузьма Чорны. – Дзяржаўнае выдавецтва БССР, Мінск 1962.