Технология горных выработок

Тугелдей не бјлшек тѕрiнде пайдалы кен орындаран ашып, єазып алу№а

дайындыє жасау жолдары.

1 Кен єазу iсiндегi жалпы тѕсiнiктер.

----------------------------------------------------------------------

Кен жЅмысы жер єабатыны» беткей бiткен тау жынысыны» арасында јтедi.

Тау жынысы деп бiрнеше минерал тѕйiршiктен єЅрал№ан бiркелкi єосында дененi

атайды. Тау жынысы ата єонисты, жёне ѕйiндi тѕрiне бјлiнедi/ коренные,

наносы//1.1сур./. Ата єонысты жынысы деп бастапєы жарал№ан жерiнде

саєтал»ан жыныстарды атайды. ¶йiндi деп ата єонисты жынысты» жаралып

ѕгiлмелi жЅмсає тѕрiне айналып орнында не єзге жерге кјшiрiлiп жатєан тѕрiн

айтады. ¶йiндi жынысты» єалынды№ы 0 деп 500 м дейiн кездеседi/ Ата єонысты

жыныс жаратылыс жа№ынан Іара№анда аєтарылу арєылы пайда бол№ан /магмалы/,

шјгiндi жёне метармофты /тѕрi јзгерген/ жыныстар№ан бјлiнедi. Пайдалы

јазбалар деп осы кѕнгi техника кѕшiмен жеткiлiктi экономиєалыє тиiмдiгiмен

халыє шаруашылы№анда пайдаланатын таби№и минерал заттарды атайды /кјмiр,

кен, асыл тастар, тас тузы, мЅнай, газ т. б./.

Пайдалы заттарды жауып iшiне сый№ызып єоршап тЅратын жынысты - бос

жыныо деп атайды.

Экономика конъюктурасына сай пайдалы деп саналатын жер єыртысыны» ёр

тусында кездесiп тЅратын таби№и жиындыларды, пайдалы кен єоймасы деп атайды

/месторождение полезных ископаемых/.

1.1сур. Кјмiр єоймасыны» геология єурылысы.

1. ґсiмдiк єабаты;

2. ІЅм;

3. Балшыє;

4. Таєтатас /сланец/;

5. Iзбестiтас;

6. Іумды-балшыє таєта тас;

7. Кјмiр єабаты;

8. ІЅмды таєта тас;

9. Кјмiр жаєєасы /пропласток/;

10. ІЅмдає /єумтас - песчаник/.

Кен орыны» форма жаратыласына єарап дЅрыс формалы /єабатты линзалы/,

формасыз /шток, Ѕя, жарыє/ тѕрiне бјлiнедi. Іабатты /пластовый/ деп-жер

єыртыс арасында жарая№ан параллелыдi екi бетпен шенеулi кендi атайды.

Кен єабатыны» ѕстiнен жауып жатєан жынысты тебе жабындысы /кровля/ не

болмаса тјнѕлi беткей деп /висячий бок/, ал астында№ы жыныс-табан жынысы

/почва/, не тесенiш бѕiрi /лежачий бок/ атайды. Тјбе жёне табан жынысын

кейде сый№ызушы жыныстар деп жалпы аталыпта жѕр. °р тѕрлi жыныс єабатарыны»

жанасу айдыны» єатбарлау жазыєты№ы деп атайды. Жаратылысына єарай єабатты

кен тутас не болмаса жЅєа бос жыныс єабаттары /прослойка аталатын/

араласєан кѕрделi єЅрылыс тѕрi кездеседi /1.2. сур. єара/

2. сурет Іабат єЅрылыстар

a) кѕрделi;

b) тЅтас тѕрi.

ґте жЅєа жарал№ан єазыпалу№а жарамсыз/ єалынды№ы 40 см дейн/ єјмiр

єабатын прослойка деп атайды.

Жер єыртысыны» жары№ын толтыр№ан минералы затты желi /жила/ деп

атайды. Желi дегенiмiз ке» жаиыл№ан есирек кездесетiн не асыл металл

рудасыны» жёне т. б. минерал шикi заттарыны» жаратылыс формасы. Желiнi»

Іарапалым жёне кѕрделi тѕрi болады. Желiнi» тармаєтанып бјлшектенген тѕрiк

/апофиз/ деп атайды. Іисыє формалы шток, уя деген кен орындарын жер

єыртысыны» јлшемi, форма айырмашылы»тары јзгеше болып жиi кездеседi. МЅндай

жырыєтарда /єуыстарда/ неше тѕрлi кен кездеседi /темiр, мыс, полиметалл т.

б./. Барша кен, бос жыныс єабаттары жаратылыс кезiнде колбеи не жазыє

жаралады. Жаратылыс кезiнде тектоника /жылжу/ процесстерiнi» ёрекетi арєылы

жыныс єаббатары єатбарланып 0 деп 90о дейiн аунаєшуы мѕмкiн.

Антиклиналь деп єабаттарды» дј»ес жа№ын, ал синклиналь деп ойыс бетiн

атайды /1.4 а сур./, /сброс/ жолжып тѕсу тау жынысында кездесетiн єЅбылыс

тѕрi жарыл№ан єабаттарды» бiр жає єанаты жылы тѕсЅi. Сбрасыватель деп жылжу

жозыєты№ыны» бiр єанаты кјтерiлiп екiншi єанатыны» тјмен тѕсiн кеткенiн

атаймыз.

Сбрасыватель бойымен єабаттарды» салыстырмалы жылжы№ан шамасын

жылжуды» ауытєу енiн /амплитуда смещения/ деп атайды. Нарушение /бузылу/

тау жынысыны» тутасты№ы саєталса пликативтi бЅзылыс деймiз. БЅлар№а

єабаттырды» жiнiшкерiп /утонение/, iсiндi /раздувы / мен шайылды /размывы/

жатады. Горизонталь жазыєты№ымен єабатты» єиылысѕ сызы№ыны» ба№ытын жайылым

бетi /простирание/ десек, ал А-Б сызы№ын жайылу сызы№ы /линия простирания/

деймiз/ 1.5 сур/.

Жаиылу сызы№ына перпендикуляр келетiн єабпат бетiмен вертикаль

жазыєты№ыны» єыилысѕ сызы№ын – єЅлдырау сызы№ы /линия падения/ аталады.

Іабаттарды» єЅлдырау бабымен мына тѕрлерге бјледi: жазыє /пологие/ 0 - 18о

дейн/, єЅлдырау /наклонные/ 19о – 25О дейiн/, тiке – е»кей /круто

наклонные/ – /36-55О дейн/, жёне тiк /крутые/ – /55-90О дейн/. Іабаттарды»

єалынды№ы деп /мощность/ єабатты» тјбесiмен табанына» арасында№ы мјлшердi

алады.

Кѕрделi єабаттарды» жалпы жёне пайдалы єалындыє мјлшерiн атау керек.

Жалпы єалынды№ы деп бѕкiл пайдалы єабаттарды», бос жыныстарды», жуєа

єаббатарыны» єалынды№ы єосылып есептелсе, ал пайдалы єалындыє тѕрiнде – тек

єана пайдалы єазбаларды» єалынды№ы есептеледi. Іалы»дыє мелшерiне єарап

єабаттар мына тѕрге бјлiнедi: јте жiнiшке /єаланды№ы 0,7 м дейн/, жiнiшке

/0,71 м ден 1,2 м дейн/ орташа /1,21 м деп 3,5 м дейн/, єалы» 3,5 м деп

жо№ары. Іабаттарды» жай№асу /элементы залегания/ элементтерiне мыналар

жатады: єалынды№ы, созылу ба№ыты, єЅламалдылы№ы /енкею/. Геология

јзгешiлiне єарамастан технология тЅр№ысынан, бiрден толыє єазып алу№а

ы»№айлы єабаттарды свита деп атайды /єабатты кен/.

Паидалы казбамен сый№ызушы жыныстарды» физико-механика єасиеттерi

јзгеше болуына байланысты тау жыныстары тѕрлi классификация№а бјлiнедi

Профессор М. М. Протодъяконовты» Ѕсынысы бойнша тау жынысын єаттылає

єасиетiне сѕенге классификацияся кен жайылды. Барлыє тау жынысы 10

категория№а бјлiнедi. Тау жынысаны» єаттылы№ын сипаттаитын кјлемдi.

Іаттылыє коэффициентi /коффициент крепости/ кјрсетiлген. Аталiан

коэффициент f сан жѕзiнде ( уаєытша єысым№а шыдау мелшерiн 100 бјлiндiсi,

я№ный:

[pic]

Іаттылыє коэффициентi 0.3 тен 20 дейн кездеседi. Мысалы; жумсає тас

кјмiрдi» єаттылыє коэффициентi f 0.3 теє: коэффициент f=20 е» єатты, ты№ыз

жёне тЅтєыр кварцит, базалытар№а тён. Темiр рудаларыны» кјрсеткiшi f=6(12,

кјмiр єабатын сый№ызатын жыныстарды» f=4(12 арасында.

Профессор М. М. Протодъяконовты» єаттылыє кщэфициент шкаласы

дегенiмiз келiсiмдi јлшем.

Пайдалы єазбаны ойып алу, оиылып алын№ан кен орнын тiреу жумыстарын

кен жумысы деп атайды. Советтер ода№ыны» јндiрiсiнде кен жумысыны» арасында

єолмен тек кана єосылєы жумыстар орындалады. ¶єгi /выработки/ јткiзѕ, кендi

ойып алу, оларды єыр№а шы№ару жумастары кен машиналарымен орындалады.

Іатты тау жынысын єаз№анда жарыл№аш єуаты ке» пайдалады.

Іатты єысында су єуаты тау жынысын єопарып оны тасымалдау№а кен

јндiрiсiнде сон№ы жылдары бiраз етек алды.

1.2. ¶єгiлердi» /горные выработки/ манызы мен классифиєациясы. Кен жумысын

орындау кётижесiнде тау жынысында ѕ»ге аталатын єуас пайда болады/горные

выработки/. ¶»ге /горные выработки/ лардыє атєаратын жумысы, формасы,

орыны, терендi№i ёр тЅрлi болады.

Атєаратын єызметiне байланысты ѕ»гiлер тЅрлерi мынадай: барлаушы

/разведочный/ деп егер оны пайдалы єазба орнын iздеп, аныєтау ѕшiн јткiзген

ал егерде кендi казыл алу ушiн болса пайдалану ѕ»гiлер /эксплуатационная

выробатка/.

Жер бетiндегi ойлымдар ашыє ѕ»гi болып /открытые выробатка/, ал жер

астында №ыларын жер астында№ы ѕ»гiлер деп аталады / подземные выробатка/.

Жер астында№ы ѕ»гiлердi» жер бетiне шы№атын жерiн ауызы - /устье/ дейдi.

¶»гiлердi» кен жумыстарыны» нётижесiке жылжап отыратын бетiн забой атайды,

узын келген. Жер астында№ы Ѕзын ѕ»гiлердi» тiк, єЅлама, жазыє тѕрлегi бар.

Тiк у»гiлердi» /вертикальные выработки/ – оєпан /ствол/ соєыр јєлан /слепой

стовол/ шурф, восстающие, гезенк /1.6 сур/.

Оєпан /ствол/ – жер бетiне шы№атын тiке не єЅлама кен ѕ»гiлерiнi»

атєаратын кызметi: єазып алаын№ан кендi єыр№а кјтерѕ, адам, материал жёне

аууны алмастырып тЅру. Басты оєпан /главный ствол/ – єазып алын№ан кендi

єыр№а шы№ару десек єосалєы /вспомогательный/ – адамдарды, материал, басєа

жабдыкдарды тѕсiрiп котерiп шы№ару ѕшiн єолданылады.

Соєыр оєпан /слепой ствол/ – тiк ба№ыттал№ан, тiкелей жер бетiмен

єатнаспайтын, теменгi горизонттарды» кенiн єосалєа горизонтка жо№ары

кјтеретiн механикалан№ан кјтергiшi мен жабдыєтал№ан ѕкчi. ШУРФ – жер

бетiнен бастап тiк /сирек-єЅлама/ јтетiн, барлау жумысын атєаратын, жаппай

жару кезiнде жарыл№ыш заттады орналастыратын орын, шахтылар№а жел жiберетiн

канал, тiреѕ т. б. Материалдарды тѕсiрiп жёне шахтындан шы№атын запас жол

ретiнде пайдалану№а мѕмкiн у»гi.

Восстающий /гезенк/ – тiк /єЅлама/ жер астында№ы тау жынысын жо№арыдан

тјмен тѕсiретiн, вентиляция, адамдарды» єатнасып, материал, жабдыєтар

жеткiзетiн ѕ»гi. Жазыє јтетiн ѕ»гiлiрге: штольня, квершлаг, штрек, просек

жёне ортты жатєызамыз.

Штольня – жер бетiне шы№атын жазыє, жер астында№ы бар жумыс мЅєтажыл

єантамасызететiн у»гi жѕр№iзу ѕшiн. Штольнянi» барлашы /разведочный/,

эксплуатация тѕрi болады.

Квершлаг – жер астында№ы жазыє /колбей јтетiндерi де кездеседi/ кен

орнына тау жыныстарыны» арасынан кесе кјлдене» јтетiн ѕ»гi, шахта жѕгiн

/груз/ тасып, адамдарды» єатнасын, вентиляция уымдастыру єызметiн атєаратын

ѕ»гi.

Штрек – жер астында№ы жазыє пайдалы єазбаны» јн бойымен єатар, жанасты

јтетiн ѕ»гi. Бос жыныс арасымен јтетiн штректi /полевой/ деп атайды.

Штректердi» атєаратын єызмет тѕрлерi ретiнде мыналарды атаймыз: жумысшылар

єатынасатын, вентиляция транспорт iсiн уымдастырып орындатадын ѕ»гi.

Штректердi» екi тѕрi болады: бiрiншiсi єазыл№ан кендi тасымалдайтын жѕк

/откаточный, транспортный/ штрек, екiншiсi вентиляция штрегi пайдалан№ан

ауаныє єыр№а а№ызатын ѕ»гi.

Просек – жер астында№ы жазыє кјмiр єабатыны» јн бойымен, кен орнын

єазып жатєанда вентиляция жёне жЅмысшылардыє катынасу мѕмкiншiлiгiн

єамтамасыз ететiн єосалєы ѕ»гi.

Орт – жер астында№ы жазыє єалы» жарал№ан кен орнын кјлдене» јтетiн

ѕ»гi. Орт барлау, вентиляция, транспорт муєтажын орындайды.

ІЅлама жыныс ѕ»гiлер єатарына: єЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама

шурф, бремсберг, уклон, скат, ходки, печи жёне сбойкалар жатады.

ІЅлама оєпан /наклонный ствол/, єЅлама шурф дегенiмiз тiк ѕ»гiлердiє

анынтамасымен сипатталады, бар аимрмашылы№ы кенстiкте жай№асу орындары.

Бремсберг – жогарыдан теменге пайдалы казбаны механиєалан№ан транспорт

тур№ысымен тусiретiн – жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.

Уклон – тјменнен пайдалы єазбаны жо№ары кетеретiн жер бетiне шыєтайтын

єЅлама Ѕ»№i.

Скат – жо№арыдан тјмен єарай ез салма№ымен пайдалы єазбаны

домалататын, жер астында№ы єЅлама Ѕ»№i.

Ходок – жумысшылар єатнасып, вентиляция, материал, тЅрлi жабдыє,

єубыр, кабель јткiзетiн жер астында№ы єЅлама ( кейде жазыє) Ѕ»№i. Ходок –

ёр єашан бремсберг, уклон, скаттармен жанаса јтетiн, кјбiнесе жумысшыларды

таситын тасымал механизациялармен жабдыєтал№а» Ѕ»№i.

Печь – кен єаѕбатынын iшiмен, жер бетiне шыєпайтын єЅлама Ѕ»№i.

Атєаратын єызметi: жумысшылар єатынас жасау, вентиляция, кјмiр, материал

тасу. Падайлы єазбаны ал№ашкы Ѕшiн дайындал№ан ѕ»№iнi разрезная печь деп

атайды.

Сбойка – вентиляция муєтажын јтейтын єЅлама не жозыє ѕ»№i.

Жо№ары атал№ан тiк єЅлама, жазыє ѕ»№iлердi» єјлденен єиы№ынан узындыє

мјлшерi ана №урлыт кјп болады.

Камера – деп кјлденец єыйы№ымен узындыє мјлшерi шамалас ѕ»№iнi айтады.

Камераларды машина, механизмддерi орналастырып, тЅрлi материалдарды саєтап,

санитарлыє т.б. салада пайдаланады. Камераларды» кјбi шахтынын оєпаны /

ствол/ ма»айнда орналасады. Камералар№а јзiнi» атєаратын єызмет тѕрiне

єарай ат єойылады: / аялдама камерасы, электровоз гаражы, насосты,

электроподстанция, диспетчер, медпункт, лебедочная, су жина№ыш/

водосборни№i т. б. /тазарту (очистные)/ – кен єазыл алатын кеннiн јн

бойымет жургiзiл№ен ѕ»гiнi атайды. Жер астанда№ы кен ойып алатын узын

забойды лава – деп атайды.

3 Кен орнын ашу ( вскрытие) жайнда тѕсiнiк жёне шахта алабаларын ашу

системаларыны» классификациялыє белгiлерi.

Пайдалы єазба орнын барлап не болмаса пайда№а асыру iсiн жузеге

асыратын кёсiптердi кен кёсiп орнын ( горные предприятия) деп атайды.

Страницы: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7